Drie jeugdromans

Fanie Viljoen (1970) is één van de meest succesvolle en meest productieve Afrikaanstalige kinderboekschrijvers van dit moment. Sinds 2004 zijn er al bijna veertig boeken uit zijn pen gevloeid. Viljoen schrijft zowel voor jongere kinderen als voor tieners en beoefent uiteenlopende genres. Zijn werk heeft in Zuid-Afrika zelf al alle prijzen gewonnen die er maar te winnen zijn en meerdere boeken van zijn hand hebben de IBBY-erelijst gehaald. Viljoens boeken worden ook vaak landwijd in het onderwijs voorgeschreven en behalen hoge oplagen. In 2015 publiceerde Viljoen voor het eerst een spanningsroman voor volwassenen.

Hieronder worden drie YA-romans van Fanie Viljoen besproken. Van elk van deze titels is een proefvertaling beschikbaar.

Betower (‘Betoverd’) is een roman voor jongeren vanaf 14 jaar. Nadia is door haar moeder, een journaliste die haar carrière belangrijker vindt dan haar dochter, gedumpt bij haar oma nadat er op Nadia’s vorige school iets heel ergs is gebeurd. Nadia’s vertrouwen is geschokt door wat er gebeurd is en het liefst wil ze iedereen op haar nieuwe school op afstand houden. Maar ze raakt gefascineerd door één van haar klasgenoten, een magere, dromerige jongen met armoedige kleren en een warrige bos haar: Poenk. Poenk lokt Nadia mee naar het bos en daar, in de vrije natuur, tussen de bomen en de varens, komt ze tot rust. Ondertussen gaat buiten de veilige omgeving van het bos het moderne leven echter gewoon door. Geleidelijk wordt duidelijk dat Nadia op haar vorige school het slachtoffer is geweest van cyberpesten en dat haar moeder zich zó schaamde omdat er een seksvideo van haar dochter op internet circuleerde, dat ze haar heeft ‘weggedaan’. Ook in haar nieuwe omgeving lopen de spanningen steeds meer op, want Poenk is een buitenbeentje, en voor iemand die zo goed en weerloos is, is er in de harde samenleving geen plaats.

Aan de ene kant is het verhaal dat in Betower verteld wordt, realistisch en helemaal van deze tijd Internet en mobieltjes spelen een belangrijke rol. Nadia’s emoties (geschokt vertrouwen, verdriet om afwijzing, groei naar zelfstandigheid) en haar relaties met haar moeder, haar oma en Poenk worden zuiver neergezet. De beschrijving van de boswereld is aards, zintuiglijk en suggestief. Ook de stijl is eigentijds, vooral wanneer de lopende tekst onderbroken wordt door absurde lijstjes die vaak een komisch effect hebben.

Aan de andere kant roepen Poenk en de boswereld waarin hij Nadia meetroont, een poëtische en sprookjesachtige sfeer op. Na Nadia’s traumatische ervaring op haar oude school in Johannesburg, is haar vriendschap met Poenk zo teer, dat je je als lezer soms afvraagt of hij echt wel bestaat. Het predicaat ‘magisch-realistisch’ is hier dan ook op zijn plaats. Schrijver Fanie Viljoen is zo’n meesterlijke verteller, dat het verhaal steeds zijn vaart behoudt en blijft overtuigen. Betower is een uitzonderlijk mooi boek, troostrijk en helend als Poenks boswereld zelf.

Recensies:

“Betower geeft een alternatieve kijk op reële, sociale tienerproblemen zonder dat het een uitzichtloos boek vol gewroeg wordt. De lyrische, fantasievolle presentatie van de harde werkelijkheid van het dagelijks leven geeft de lezer hoop, en het gevoel dat er een oplossing is voor alle problemen. In het sprookjesbos kun je even alles van je afzetten en het gif uit je systeem drijven – in de wetenschap dat je geheeld naar buiten zult komen, langs het spoor van koekkruimels dat Poenk voor je heeft gestrooid.”  (Henriëtte Loubser, Litnet)

Betower won de tweede prijs in de LAPA Jeugromankompetisie 2011.

Fanie Viljoen, Betower. Pretoria: LAPA, 2012. 176 pagina’s

Pleisters vir die dooies (‘Pleisters voor de doden’) is een beklemmende en schokkende roman, waarvoor Fanie Viljoen zich uitvoerig heeft verdiept in de belevingswereld van de daders van zogenaamde ‘high school shootings’ zoals die op Colombine High (1999).

In Pleisters vir die dooies zwerft de naamloze ik-verteller één nacht lang door de stad. De volgende ochtend zal hij een pistool mee naar school nemen, een bloedbad aanrichten en vervolgens zichzelf het leven benemen. Zo hoopt hij zijn pijn en woede te overstemmen die worden veroorzaakt door een alcoholistische vader die hem en zijn broertje regelmatig in elkaar slaat, en door de pestkoppen die hem op school het leven zuur maken. Door zijn daad wil hij de regie over zijn leven terugkrijgen.

Maar voor de morgen aanbreekt, wil hij nog één keer volop leven. Zijn nachtelijke odyssee wordt een aaneenschakeling van surrealistische ontmoetingen, beheerst door seks, drugs en geweld. Het wordt een allegorische afdaling in de hel, en een loutering.

Heel lang lijkt het erop dat Viljoen het boek inderdaad zal laten eindigen met een bloedbad. Maar dat zou té gruwelijk en té deprimerend zijn voor een jeugdroman. In de laatste bladzijden geeft Viljoen het verhaal dan ook een onverwachte wending. Kort voor het uur U aanbreekt, ziet de hoofdpersoon hoe zijn medeleerlingen door hun ouders bij de school worden afgezet; zonder om te kijken rijden de volwassenen weg. Op dat moment herkent de hoofdpersoon zijn eigen eenzaamheid in die van zijn schoolgenoten, en begrijpt hij waar hun gedrag vandaan komt. In plaats van om zich heen te schieten, begint hij de kogels die hij heeft meegebracht, uit te delen: elk kind één. Het is een gebaar waarmee hij zichzelf ontwapent en tegelijkertijd uitreikt naar anderen. Hij erkent dat elk kind zijn eigen pijn heeft, net als hij.

Pleisters vir die dooies wordt wel vergeleken met The Catcher in the Rye. Verrassend is dat niet, omdat de hoofdpersoon het boek van Salinger in zijn tas heeft zitten en er tijdens zijn nachtelijke tocht af en toe in leest. Wat Catcher relevant maakt, is dat bijvoorbeeld de moordenaar van John Lennon het boek aan het lezen was terwijl hij de politie zat op te wachten. En ook de man die een aanslag op Ronald Reagan pleegde, las het boek vlak voor zijn daad. Maar de naamloze hoofdpersoon van Pleisters lijkt ook zelf op Holden Caulfield, in zijn gelijktijdige afwijzing van de volwassen wereld en hunkering naar liefde en erkenning, en in zijn onverwachte deernis met wezens die zwakker zijn dan hij en die zijn bescherming nodig hebben. Inderdaad heeft Viljoen met Pleisters de Catcher van de Afrikaanstalige Young Adult-literatuur geschreven.

Recensie:

“Deze roman is een doorbraak in de Afrikaanse jeugdliteratuur. Viljoen is de spreekwoordelijke Rubicon van taboes in jeugdlectuur overgestoken. Hoewel de roman aanbevolen wordt voor tieners van 17 jaar en ouder, zullen ook volwassenen erdoor geboeid worden. Viljoen weet de spanning tot aan het einde vol te houden, en het slot zal vele lezers sprakeloos maken.” (Dewald Koen, Litnet)

Fanie Viljoen, Pleisters vir die dooies. Pretoria: LAPA, 2014. 140 pagina’s.

Van de hier besproken romans is Uit Viljoens meest conventionele jeugdroman. Het is het relaas van de coming-out van Brent. Aan het begin van het verhaal is Brent de bink van de school: hij is de held van het rugbyveld en populair bij zijn vrienden, en Nita, het mooiste meisje van de school, is verliefd op hem. Maar Brent heeft moeite met de ruwe manier waarop de andere jongens over vrouwen praten, en af en toe bekruipt hem het vage besef dat hij anders is dan de rest. Tot een jongen uit het rugbyteam van een rivaliserende school hem op een dag vraagt of hij ook ‘zo’ is.

In Zuid-Afrika is homoseksualiteit in sommige milieus nog minder aanvaard dan in Nederland. Rugby is een sport waarbij de spelers voortdurend in lichamelijk contact met elkaar zijn en na afloop van een wedstrijd wordt er vrijmoedig samen gedoucht. Wat zullen zijn teamgenoten wel niet denken als ze merken dat hij gay is? In een poging om de waarheid te ontkennen, gaat Brent met Nita naar bed, niet omdat hij van haar houdt, maar omdat hij hoopt dat dit zijn redding zal zijn.

Uiteindelijk komt zijn geheim echter uit, en dan gebeurt alles zoals hij het verwacht heeft: hij wordt door zijn teamgenoten in elkaar geslagen, en Nita ontdekt de waarheid die hij haar had willen besparen: dat hij haar alleen maar heeft gebruikt. Zelfs bij de schoolleiding bestaat er geen enkel begrip voor zijn situatie; hij wordt smadelijk weggejaagd. Thuis gekomen doet hij een zelfmoordpoging, maar zijn ouders zijn er net op tijd bij. Ook zijn ouders hebben moeite met zijn seksuele geaardheid, maar in hun ontreddering beseffen alle leden van het gezin dat bloed sterker is dan water en dat ze hier, vooral in een maatschappij die nog zo vijandig staat tegenover homoseksualiteit, samen doorheen móeten komen.

Uit is een met veel vaart verteld, traditioneel opgebouwd verhaal dat heel helder, stap voor stap uitlegt welke opvattingen en emoties er bij een coming-out kunnen spelen, welke reacties je kunt verwachten en hoe je daar het beste mee om zou kunnen gaan. De setting tegen de achtergrond van de macho rugbywereld maakt het verhaal spannend, dynamisch en extra pregnant. De Zuid-Afrikaanse samenleving, vooral zoals die hier door Viljoen wordt geschetst, is traditioneler dan de Nederlandse. Maar de bijna karikaturale situatie laat alle angsten en onzekerheden wel glashelder zien, en de conclusie – de saamhorigheid binnen een heel gewoon gezin, met twee ouders, een grote broer en een eigenwijs klein zusje – is beslist hoopvol en troostrijk.

Recensie:

Met Uit bouwt Viljoen zijn eigen indrukwekkende publicatielijst en het genre van Afrikaanstalige young adult fiction verder uit met nóg een verhaal dat wijd gelezen moet worden. Veel tieners zullen hun eigen strijd hierin weerspiegeld zien. Duizenden anderen zullen gaan inzien wat hun vrienden of familieleden doormaken. Families en onderwijzers kunnen inzicht verwerven in het optreden en de denkprocessen van de jongens en meisjes met wie ze te maken krijgen.

Natuurlijk zullen er mensen zijn die zullen mopperen en die bezwaar zullen maken. Natuurlijk zullen scholen in de problemen komen als ze dit boek op de verplichte boekenlijst of in de schoolbibliotheek zetten. Maar het móet er staan, want het is een noodzakelijk boek. En – wat nog belangrijker is – het is een goed boek.’ (Coenraad Walters, Litnet)

Uit is opgenomen in de IBBY-erelijst voor 2015/2016.

Fanie Viljoen, Uit. Pretoria: LAPA, 2014. (136 pagina’s)